Projekty bieżące

GACEK - program podnoszenia świadomości społecznej na temat ekosystemów stanowiących siedliska nietoperzy

Okres realizacji: 01.10.2021 – 30.04.2024

Projekt współfinansowany  przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2014–2021, w obszarze Energia i Zmiany Klimatu Środowisko naturalne i ekosystemy. Działania związane z ochroną środowiska i ekosystemów prowadzone przez NGO - Fundusz Małych Grantów, a także z Budżetu Państwa oraz ze środków własnych Towarzystwa.

Na jaki problem odpowiada projekt

Celem projektu jest podniesienie wiedzy społeczeństwa na temat znaczenia ekosystemów stanowiących siedliska nietoperzy i zrozumienia potrzeby ich ochrony. Promowanie pozytywnych postaw dotyczących tych ekosystemów, zwłaszcza związanych z zabudową, a w efekcie, poprzez ograniczenie zagrożeń, poprawa stopnia ochrony większości występujących w Polsce gatunków nietoperzy.
W Polsce ochroną gatunkową objętych jest 25 gatunków nietoperzy. Wiele z nich jest zagrożonych. Pełnią ważną funkcję w ekosystemach, a dla ich ochrony kluczowe jest zachowanie siedlisk, zwłaszcza schronień. Zmiany klimatu i cywilizacyjne powodują, że coraz większy procent schronień znajduje się w budynkach. Prowadzi to czasem do uciążliwości i konfliktów. Ludzie boją się nietoperzy, nie wiedzą o ich ochronie lub nie mają pojęcia jak z nimi postępować. Jednocześnie brak jest instytucjonalnego wsparcia. Organy ochrony przyrody zwykle nie dysponują specjalistami i nie mają mocy przerobowych, by rozwiązywać konflikty na miejscu. Nie pracują też nocami, gdy najczęściej dochodzi do niespodziewanych spotkań z nietoperzami. Często wzywane są straże gminne, która są zupełnie nieprzygotowane do takich spraw i czasem, wbrew intencjom, podejmują działania, w ostatecznym rozrachunku szkodliwe. Tymczasem różne doniesienia mediów, które lubią kreować sensacje, wzmagają strach przed nietoperzami i zamęt informacyjny. Niestety zdarza się, że to wszystko skutkuje zabijaniem nietoperzy i niszczeniem ich schronień.
Nie wystarczy wpisać gatunki na listę chronionych, by zapewnić ich właściwy stan. Trzeba też doprowadzić do przestrzegania przepisów przede wszystkim i w pierwszej kolejności przez zapewnienie dostępu do wiedzy i pomocy merytorycznej i tę lukę zapełniają działania zaplanowane w projekcie.

Działania realizowane w projekcie:

• Aby osoby spotykające nietoperze, w tym właściciele budynków z ich schronieniami mieli do kogo się zwrócić, projekt obejmuje całodobowe poradnictwo telefoniczne dot. nietoperzy i ich siedlisk. Telefon alarmowy uruchomiliśmy w 2019 r., po panice wywołanej przez jeden z przypadków znalezienia nietoperza chorego na wściekliznę. Okazało się, że zapotrzebowanie na taką formę pomocy, jak rozmowa, jest ogromne. Jeszcze przed startem projektu otrzymywaliśmy przez cały rok po kilka-kilkunaście telefonów na dobę, w tym nocą.
  W projekcie przewidziano rozwój i profesjonalizację tego działania, w tym przejście z numeru prywatnego na służbowy, obsługiwany 24h/365 przemiennie przez paru specjalistów. Aktualny numer to 604 83 65 83. Zapraszamy do kontaktu.
• Obywatel w razie problemu z nietoperzem może uzyskać poradę eksperta. Większość spaw udaje się rozwiązać przez telefon. W niektórych przypadkach kontaktujemy zgłaszających z lokalnymi specjalistami. W przypadkach bardziej skomplikowanych, lub dotyczących budynków z cennymi czy zagrożonymi schronieniami nietoperzy, projekt zakłada pulę wizyt ekspertów, którzy przeprowadzą wizję lokalną i udzielą porad dostosowanych do sytuacji. Prowadzimy dziesiątki takich wizyt rocznie. 
• Nie jesteśmy jedyni w Polsce, którzy starają się pomagać i rozwiązywać sytuacje konfliktowe, dotyczące nietoperzy i ich siedlisk. Sami często prosimy lokalnych chiropterologów, organizacje, czy regionalne dyrekcje ochrony Środowiska o pomoc w różnych przypadkach. Brakuje jednak wystarczająco skutecznej wymiany doświadczeń i podejść. Naukowa wiedza o nietoperzach nie gwarantuje wiedzy i doświadczenia w prowadzeniu rozmów z zestresowanymi ludźmi, często o znikomej wiedzy przyrodniczej, których chcielibyśmy przekonać do pozostawienia stwarzającego uciążliwości siedliska gatunku chronionego. Brak narzędzi, przykładów i pozytywnych doświadczeń może zniechęcać część środowiska do angażowania się w tego typu zagadnienia lub obniżać ich efektywność. Aby temu zaradzić, podczas XXIX Ogólnej Konferencji Chiropterologicznej zorganizowaliśmy Warsztaty dot. udzielania porad i ochrony schronień nietoperzy w budynkach. Do udziału zaprosiliśmy w szczególności osoby, które mają do czynienia z udzielaniem telefonicznych lub bezpośrednich porad dotyczących nietoperzy (na wszelkie tematy), a także z planowaniem, realizacją lub nadzorowaniem działań ochronnych dotyczących schronień nietoperzy w budynkach: chiropterologów z organizacji przyrodniczych, jednostek naukowych i niezależnych; pracowników RDOŚ i GDOŚ zajmujących się zagadnieniami ochrony gatunkowej; oraz przedstawicieli firm zajmujących się doradztwem, ekspertyzami i nadzorem przyrodniczym. Dyskutowane były metody i techniki ochrony różnych rodzajów schronień nietoperzy w budynkach, rodzaje zgłaszanych problemów z nietoperzami, podejścia i pakiety sprawdzonych porad dla konkretnych sytuacji.
• Opracowanie i wydanie drobnych publikacji na temat nietoperzy w budynkach, dla wybranych, kluczowych grup odbiorców:
  • Ulotka dla właścicieli budynków, w których mieszkają nietoperze, informująca o: braku zagrożeń dla ludzi i zwierząt domowych ze strony nietoperzy, pojawiających się uciążliwościach, korzyściach oraz możliwych rozwiązaniach sytuacji konfliktowych oraz przedstawiające pokrótce charakterystykę pojawiania sie nietoperzy w budynkach w różnych porach roku, instrukcje jak wypuścić niespodziewanego gościa, który zabłąkał się w części mieszkalnej, co zrobić z łysym, nielotnym młodym, które wypadło z kryjówki i gdzie szukać pomocy czy bardziej szczegółowych informacji.
  • Ulotka kierowana do gości obiektów turystycznych, w których są siedliska nietoperzy, aby turyści nocujący w obiektach, w których żyją nietoperze byli uprzedzeni o możliwości spotkania tych zwierząt. Ulotka wyjaśnia brak zagrożeń, instruuje, jak bezpiecznie pozbyć się niechcianego gościa, gdy wleci do pokoju. Właściciele obiektów z nietoperzami, bojąc się negatywnych reakcji zaskoczonych gości, od dostania takich materiałów często uzależniają zachowanie kolonii.
  • Dyspozytornie straży gminnych w całej Polsce odbierają liczne telefony w sprawach związanych z dzikimi zwierzętami, w tym nietoperzami. Nietoperze są jednak pod wieloma względami bardzo specyficzne, a przede wszystkim bardzo słabo znane. Aby skutecznie i zgodnie z prawem rozwiązywać sprawy ich dotyczące konieczna jest wiedza, która wykracza poza to, co o tych zwierzętach wie przeciętny obywatel. Jednocześnie tego typu sprawy stanowią mały procent wszystkich obowiązków funkcjonariuszy. Aby ułatwić im podejmowanie decyzji i właściwych działań, wszystkie straże gminne w Polsce otrzymają w ramach projektu broszury w poręcznym, mieszczącym się w kieszeni formacie, wyjaśniające czy nietoperze stwarzają jakieś zagrożenia, co im zagraża, gdzie standardowo przebywają, jakie dotyczą ich przepisy oraz wykaz typowych typów interwencji dotyczących nietoperzy, wraz z procedurami postępowania oraz informacje gdzie uzyskać pomoc w razie wątpliwości. Broszury te można także pobrać bezpłatnie w formie elektronicznej.
• Ponieważ najważniejszym z powodów negatywnego stosunku do nietoperzy jest ich skryty tryb życia w naszym klimacie, w projekcie zaplanowano przygotowanie programu „Budynek przyjazny nietoperzom”. Ma on pokazywać, jak powszechne i bliskie człowiekowi są to zwierzęta, promować pozytywne podejście i akceptację siedlisk i sąsiedztwa nietoperzy. Dla porównania gniazdo bociana, powodujące większe uciążliwości niż 500 karlików w tym samym dachu, ale jest widoczne z daleka i znane w okolicy. Obecność nietoperzy umyka uwadze, a odkryta budzi zaskoczenie i niepokój. Tymczasem kolonii nietoperzy w budynkach jest więcej niż gniazd boćków. Według założeń właściciele budynków z nietoperzami będą mogli rejestrować je na stronie i umieszczać na budynku tabliczkę z logo programu, indywidualnym numerem i ew. kodem QR, promując pozytywne podejście. Na stornie na podstawie nr będzie można dowiedzieć się więcej o danym siedlisku – gatunku i jego znaczeniu dla ekosystemu, liczebności w kolejnych latach, ew. kiedy można oglądać wylot itp. W projekcie przewidziano samo przygotowanie programu (stworzenie strony i bazy internetowej i produkcję pierwszej partii tabliczek).
• Jako uzupełnienie powyższych zadań, zaplanowano dodatkowe działania edukacyjne, skierowane do ogółu społeczeństwa, w tym dzieci, uczniów i dorosłych którzy niekoniecznie zetknęli się już z tematem nietoperzy w przestrzeni miejskiej czy budynkach prywatnych. Te działania to: wieczory z nietoperzami - zajęcia dla grup mieszkańców połączone z obserwacją nietoperzy w ich naturalnych siedliskach; wyprodukowanie filmów dotyczących ochrony siedlisk nietoperzy w budynkach prywatnych; bezpłatne prezentacje edykacyjne o nietoperzach do wykorzystania np. na lekcji w szkole, konkurs wiedzy przyrodniczej dla uczniów szkół licealnych województwa wielkopolskiego poświęcony nietoperzom; oraz kampanie medialne, dodawanie i aktualizacja treści na stronie internetowej w dziale dotyczącym nietoperzy. Zapraszamy do lektury!

Najważniejsze działania i cele będą kontynuowane i rozwijane w kolejnych projektach

Historia naszych działań dotyczących nietoperzy

Zanim powstała Salamandra...

 „Salamandra” rodziła się równolegle z amatorskim ruchem chiropterologicznym w Polsce.
Zanim powstała „Salamandra”, w latach 1991-93 włączyliśmy się w ten rodzący się społeczny ruch, stając się najpierw „rekrutami” Poznańskiej Terenowej Grupy Chiropterologicznej, by następnie stworzyć Sekcję Chiropterologiczną Koła Naukowego Przyrodników. Tak zwiększony skład osobowy badaczy nietoperzy pozwolił zinwentaryzować nietoperze w poznańskich fortyfikacjach (wraz z członkami Sekcji Teriologicznej Koła Leśników AR). Krótko później rozpoczęliśmy lub kontynuowaliśmy działania inwentaryzacyjne w poznańskich fortyfikacjach, Wielkopolskim Parku Narodowym, Lednickim Parku Krajobrazowym, a także tatrzańskich jaskiniach.

Pierwszy projekt – Poznańskie Fortyfikacje

W latach 2006-2009 zrealizowaliśmy projekt ochrony nietoperzy w poznańskich fortyfikacjach. Strategicznym sponsorem tego projektu była Fundacja EkoFundusz. Głównymi działaniami w ramach tego projektu było m.in. zamykanie najcenniejszych fragmentów (ze względu na nietoperze) fortyfikacji specjalnymi kratami, których postawiliśmy ok. 150, a także dostawianie ścianek z cegieł dziurawek jako dodatkowych schronień dla nietoperzy. Bardzo ważną częścią tego projektu (co było udziałem wielu chiropterologów w Polsce) była edukacja proprzyrodnicza skupiająca się na pokazaniu, że nietoperze nie są groźne, a zagrożone. Już wówczas walczyliśmy z mitami o wkręcaniu się we włosy i przynoszeniu nieszczęścia, a pretekst dotyczący realizacji tak dużego projektu był coraz chętniej podejmowany przez media.

Kopanki i inne kolonie rozrodcze

Ponieważ o naszych działaniach mówiono nawet w głównych programach informacyjnych, więc zaczęliśmy dostawać informacje o nietoperzach nie tylko zimujących, nie tylko w Poznaniu. Jedne z pierwszych doniesień tego typu pochodziły ze Szkoły Podstawowej w Kopankach (Gm. Opalenica) i z Ośrodka Zdrowia w Sierakowie. Na strychach obu tych budynków stwierdziliśmy ok. 300-400 samic nocka dużego – nietoperza hałaśliwego i stosunkowo chętnie tworzącego wieluset osobnikowi kolonie rozrodcze. Współpraca z dyrekcją Szkoły Podstawowej w Kopankach zaowocowała utworzeniem Obserwatorium Nietoperzy Batmanówka – pierwszego takiego miejsca, w którym można podglądać bezpośrednio kolonię nietoperzy w bezpieczny dla nich sposób.
Batmanówka stała się atrakcją do której zjeżdżały setki osób rocznie z całej Polski (choć najczęściej z Wielkopolski). Najważniejsze było wrażenie, jakie robiły na oglądających żywe zwierzęta. Wcześniejsze prelekcje ze zdjęciami u niektórych osób nie wywoływały entuzjazmu, jednak kiedy nagle dostrzegały nad głową ubite ponad 300 nietoperzy, główka przy główce pryskał z twarzy dystans i uprzedzenie, a często słychać było coś w rodzaju „Jakie one śliczne!” Niejednokrotnie musieliśmy w takim momencie uciszać głośne jęki pozytywnego podziwu. Niestety, wiosną 2008 roku nietoperze nagle opuściły strych Szkoły podstawowej w Kopankach. Znalezione ślady pozwoliły wywnioskować, że na strych dostała się kuna. Na razie nietoperze nie wróciły, chcemy jednak spróbować zachęcić je do powrotu...

Szpitalik

Rozwijane działania edukacyjne powodowały wciąż większe zainteresowanie nietoperzami. Coraz częściej znajdowane nietoperze nie były porzucane, ale ludzie podejmowali próby pomocy zabłąkanym bądź chorym czy uszkodzonym osobnikom. Potrzebna okazała się inicjatywa nazwana roboczo „Szpitalikiem dla nietoperzy”. Stworzyliśmy zaplecze do opieki nad chorymi i uszkodzonymi nietoperzami, które zaczęły do nas docierać coraz szerszą rzeką. W latach 2000-2005 przyjęliśmy ponad 600 nietoperzy należących do 12 gatunków.
Szpitalik został zamknięty z powodu problemów z utrzymaniem odpowiedniego zaplecza, wymaganego coraz bardziej sprecyzowanym prawem dotyczącym ośrodków rehabilitacji dla zwierząt. Dziś, niestety, nie ma w Polsce żadnego miejsca, gdzie byłaby zapewniona opieka weterynaryjna i specjalistyczna specjalnie dedykowana nietoperzom, choć istnieją małe ośrodki prywatne, które podejmują się opieki nad nietoperzami. Jednak instytucjonalnego ośrodka nadal brak i nietoperze są jedyną grupą, która, mając tak poważne potrzeby, nie ma zapewnionej opieki służb odpowiedzialnych (w przeciwieństwie do ptaków, zwierzyny łownej i innych, nie licząc już kotów i psów).

Porozumienie dla Ochrony Nietoperzy i Natura 2000 dla nietoperzy i inne działania ostatnich lat

W 2000 roku miało miejsce ważne wydarzenie ogólnopolskie, którego jednym z głównych inicjatorów była Salamandra. 8 jednostek, w tym w większość najważniejszych organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną nietoperzy zawiązały „Porozumienie dla Ochrony Nietoperzy” – dzięki czemu zaczęły występować ze wspólnymi inicjatywami ochronnymi. Powstało kilka projektów ogólnopolskich, w których beneficjentami były organizacje pozarządowe wchodzące w skład PON... Od roku 2001, wraz z całym PONem, a także z wielu innymi chiropterologami z całego kraju, zaangażowaliśmy się w tworzenie sieci Natura 2000 – staramy się, by 6 gatunków nietoperzy występujących w Polsce, które zostały umieszczone w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej, we współpracy z wieloma specjalistami w całym kraju, miały odpowiednią reprezentację w sieci Natura 2000.
Kolejne tzw. Shadow List do propozycji rządowej sieci Natura 2000, które przygotowywaliśmy wraz z Klubem Przyrodników (początkowo również z WWF Polska), gdzie m.in. zajmowaliśmy się nietoperzami, doprowadziły do tego, że obecna wersja polskiej części tej formy ochrony przyrody jest dalece doskonalsza od tej z 1 maja 2004 roku.
Niemal równolegle z siecią Natura 2000 pojawił się kolejny problem – zagrożenia związane z kolizjami nietoperzy (i ptaków) ze śmigłami siłowni wiatrowych. Wdrażanie niewątpliwie ważnej inicjatywy uniezależniania gospodarki od kopalnych, nieodnawialnych źródeł energii zaczęło się od pomijania najbardziej zagrożonych zwierząt. Wiele ocen oddziaływania na środowisko były źle przygotowane i przez to łatwe do podważenia i inwestorzy otrzymywali decyzje o konieczności ich uzupełnienia, więc w interesie wszystkich było stworzenie kryteriów, będących minimum prac terenowych i opracowania danych, z których powinny być wyciągane wnioski o możliwościach postawienia siłowni wiatrowych w określonym terenie. Takie kryteria w odniesieniu do nietoperzy tworzone były przez grupę specjalistów pod auspicjami Salamandry.

A poza tym...

Salamandra jest jedną z organizacji pozarządowych w Polsce angażującą się również w działania dotyczące ochrony przyrody w Unii Europejskiej i tych ogólnoświatowych. Dzieje się to poprzez udział w posiedzeniach EUROBATS (sekretariat Porozumienia o Ochronie Europejskich Populacji Nietoperzy, które jest częścią Konwencji Bońskiej) czy przynależność do organizacji międzynarodowych: EUROBATS, CEEWEB i IUCN. Mieliśmy honor współorganizowania ogólnopolskich konferencji chiropterologicznych: w 1993 roku (jeszcze nie formalnie jako organizacja, ale brali w tym udział członkowie właśnie powstającej Salamandry) oraz organizatora wiodącego w latach 1999 i 2008.
W Salamandrze większość kół, które powstały (pomijając szkolne koła) powstały w związku z zainteresowaniami nietoperzami – dotyczy to kół w Gdańsku, Szczecinie, Łodzi, Olsztynie. Wszędzie tam byli, a w większości do dziś liderami są chiropterolodzy.
W ciągu ponad 20-letniego naszego zainteresowania nietoperzami do najważniejszego osiągnięcia należy zmiana nastawienia społecznego do tej grupy ssaków. Nie jest to oczywiście wyłącznie zasługa Salamandry. Jednak mamy świadomość, że mamy swój ważny wkład w zmianę myślenia przeciętnego Polaka – cieszymy się, że tyle udało się zrobić i już snujemy plany na przyszłość.