Jeszcze na przełomie XIX i XX wieku mieczyk błotny występował na kilkunastu stanowiskach w obrębie Polski Północnej. Niestety, w związku ze zmianą użytkowania siedlisk z którymi jest on związany rozpoczął się proces jego ustępowania, aż do zupełnego zaniku pod koniec XX wieku. W związku z tym, w ramach projektu postanowiliśmy dużą wagę przyłożyć do ochrony siedliska, z którym jest on związany, a w szczególności do łąk trzęślicowych.
Posiłkując się "Przewodnikiem do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski" stanowią one antropogeniczne - powstałe w wyniku umiarkowanej presji człowieka - zbiorowiska jednokośnych i nienawożonych, zmiennowilgotnych łąk na glebach mineralnych (ale też organicznych torfach niskich - wzbogaconych w wapń). Podstawową cechą jest tutaj umiarkowane użytkowanie - ze względu na niską wartość pokarmową dla bydła roślin je porastających pozyskiwaną stąd jedynie ściółkę oraz zmienny w ciągu roku poziom wód gruntowych. Łąki nadmiernie zabagnione przechodzą do grupy zbiorowisk szuwarowych, a niedostatecznie uwilgotnione w stronę łąk i traworośli. Nadmiernie użytkowane ubożeją w znacznym stopniu, co w połączeniu z wałowaniem, melioracją i podsiewaniem łąk intensywnych powoduje zanik większości cennych gatunków, a niedostatecznie użytkowane zarastają bardziej ekspansywnymi gatunkami oraz zaroślami wierzby i dzikiego bzu. Jak widać zatem są one bardzo delikatnym "mechanizmem" stworzonym i utrzymywanym przez człowieka, chociaż możliwym do zaistnienia w naturze - jako element ciągu sukcesyjnego przy całej ilości koniecznych do zaistnienia zmiennych. Ze względu na swoje bogactwo gatunkowe, oraz zagrożenie jakim jest dla tych łąk brak odpowiedniego użytkowania zostały one objęte ochroną w ramach sieci Natura 2000 jako siedlisko 6410 - a fragmenty bogate w storczyki stały się priorytetowym "oczkiem w głowie" KE.
Głównymi gatunkami budującymi łąki trzęślicowe są (jak sama nazwa wskazuje) trzęślica modra (Molinia coerulea) oraz towarzyszące jej gatunki traw, turzyc, paprotników i bylin jak: bukwica zwyczajna (Betonica officinalis), turzyca filcowata (Carex tomentosa), goździk pyszny (Dianthus superbus), przytulia północna (Galium boreale), goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe), mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus), oman wierzbolistny (Inula salicina), kosaciec syberyjski (Iris sibirica), okrzyn łąkowy (Laserpitium prutenicum), trzęślica modra (Molinia caerulea), nasięźrzał pospolity (Ophioglossum vulgatum), olszewnik kminkolistny (Selinum carvifolia), koniopłoch łąkowy (Silaum silaus), czarcikęs łąkowy (Succisa pratensis), komonicznik skrzydlastostrąkowy (Tetragonolobus maritimus), drżączka średnia (Briza media) i inne. Lista cennych gatunków powiązanych z roślinnością o takim charakterze jest jednak o wiele dłuższa i obejmuje wiele roślin zagrożonych wyginięciem na terenie nie tylko Polski, ale i Europy.
O wiele częstszą sytuacją jest zatem (szczególnie w Polsce Niżowej) uboga łąka zmiennowilgotna, zbudowana z trzęślicy modrej, z udziałem popularnych wilgociolubnych roślin kwiatowych i traw. Fragmenty te jednak jest w równym stopniu cenne dla nas, ponieważ stanowić może dobrą bazę dla następnej renaturyzacji takiego fragmentu.
Jak istotne jest utrzymanie użytkowania widać natomiast na przykładzie Doliny Noteci. Osiadający w wyniku przesuszenia torf, okresowo zabagniony, zanieczyszczony spływami nawozów z sąsiednich wzgórz staje się wygodnym punktem "wypadowym" dla szalejących na nieużytkach zarośli łozy. One też mają swoją rolę w środowisku przyrodniczym, ale poświęcenie im kilkudziesięciu tysięcy hektarów cennych i bogatych gatunkowo łąk chociażby przez zwykłą ekonomię nie ma najmniejszego sensu. Nie możemy jednak użytkować ich siedliska w sposób intensywny gdyż łąki trzęślicowe stanowią roślinność bardzo mało odporną na częste koszenie.
W krajobrazie Polski Północnej przez wieki wykształcały się również widne siedliska leśne, stanowiące stanowisko występowania licznych gatunków powiązanych zarówno z łąkami trzęślicowymi jak i murawami ciepłolubnymi.
Typowym przedstawicielem tej grupy jest kolejne siedlisko Natura 2000 - Dąbrowy świetliste (91I0). Stanowi ono przykład ekstensywnej gospodarki pastwiskowej na terenach leśnych. Czy to na polanach czy w słabo zwartych drzewostanach z dominacją dębu. Prowadzenie w takim miejscu wypasu powodowało zgryzanie młodocianych drzew i zapewniało wystarczającą ilość światła dla rozmaitych gatunków roślin łąkowych i murawowych. Powiązane były z nimi rónież polany śródleśne, stanowiące pastwiska, kiedyś powszechne w krajobrazie Polski, dziś, w wyniku intensywnie prowadzonej, planowej gospodarki leśnej zanikające. Siedliskiem o takim charakterze było ostatnie stanowisko mieczyka błotnego na Kujawach znajdujące się w obrębie rezerwatu Dziki Ostrów.
Mieczyk błotny, wbrew swej nazwie pojawiał się też w innych siedliskach, sytuacje te były jednak o wiele rzadsze. Na rozległych polach wydmowych położonych na dnie Kotliny Toruńskiej utrzymywał się w silnie nasłonecznionych lasach mieszanych w towarzystwie różnych gatunków storczyków. Ponadto przez wiele lat obserwowano go pośród ciepłolubnych zarośli i grądów w Dolinie Dolnej Wisły.
Aktualnie spośród wszystkich siedlisk największą uwagę przyłożyliśmy do dobrze nasłonecznionych pagórków wyniesionych ponad zatorfione dna dolin rzecznych oraz do sąsiadujących z nimi łąk zmiennowilgotnych i wilgotnych. Miejsca takie od lat były opisywane przez botaników jako szczególnie cenne. Z dala od zalewów i wiosennego zabagnienia, a zarazem wciąż wystarczająco wilgotne i zasobne w węglan wapnia by występowały na nich zarówno gatunki łąk trzęślicowych jak i muraw ciepłolubnych. Podobne do nich są też skłony wzgórz i zbocza wąwozów rozcinających tereny pradolinne, gdzie mamy do czynienia z gradientem siedlisk od łąk wilgotnych, przez świeże po zbiorowiska quasi-kserotermiczne. Najlepsze przykłady takich siedlisk znaleźć możemy na terenie obszarów Natura 2000 "Równina Szubińsko-Łabiszyńska", "Łąki Trzęślicowe w Foluszu" i "Dolina Noteci".
W roku 2013 w ramach działań realizowanych w projekcie reintrodukcji dokonaliśmy wprowadzenia mieczyka błotnego na stanowiska zastępcze położone w obszarach Natura 2000 "Łąki Trzęślicowe w Foluszu", "Dolina Noteci" i "Równina Szubińsko-Łabiszyńska". Poniżej zamieściliśmy krótki opis poszczrgólnych ostoi.
Obszar Natura 2000 Łąki Trzęślicowe w Foluszu
Obszar ten obejmuje rozległy kompleks łąk położonych w dolinie rzeki Gąsawki. Spośród siedlisk chronionych dyrektywą siedliskową, największą powierzchnię zajmują tu słabo zachowane łąki świeże. Mniejsze powierzchnie zajmują zmiennowilgotne łąki trzęślicowe oraz lasy łęgowe o charaterze łęgów dębowo-wiązowo-jesionowych. Z pozostałych siedlisk, warto wymienić tutaj zajmujące małe powierzchnie, ale bardzo istotne z przyrodniczego punktu widzenia murawy kserotermiczne, murawy napiaskowe oraz kadłubowo zachowane słone łąki i dąbrowy świetliste. Poza siedliskami przyrodniczymi występują tu torfowiska niskie, zarośla wierzbowe, a także trwałe użytki zielone.
Przyczynkiem do stworzenia tej ostoi było wyjątkowe w skali kraju bogactwo gatunków i siedlisk przyrodniczych. Łącznie zidentyfikowano 7 siedlisk przyrodniczych. W obrębie ostoi występują między innymi takie chronione gatunki jak goryczka wąskolistna, kosaciec syberyjski, starodub łąkowy, nasięźrzał pospolity, podejźrzon księżycowaty, goździk pyszny, wężymord stepowy i ostnica Jana. Obszar ten wchodzi w skład korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym sieci Eco-Net Polska. Ponadto teren ten, w okresie wiosennych i jesiennych przelotów stanowi jeden z punktów przystankowych na trasie migracji ptaków.
Obszar Natura 2000 „Dolina Noteci”
Obszar ten stanowi jedną z największych ostoi Natura 2000 w Polsce. Obejmuje on fragment doliny Noteci między miejscowościami Wieleń i Bydgoszcz. Obszar ten pierwotnie był zajęty przez rozległe lasy łęgowe i torfowiska niskie. Większość z nich została jednak przekształcona w wyniku działalności człowieka przekształcona w trwałe użytki zielone. Pozostałością po wcześniejszej, bardziej ekstensywnej gospodarce są ocalałe fragmenty łąk trzęślicowych. Dno doliny porozcinane jest gęstą siecią kanałów i rowów odwadniających. W wielu miejscach znajdują się niewielkie zbiorniki wodne będące pozostałością po eksploatacji torfu Na terasach pradolinnych, stokach pradoliny oraz położonych w sąsiedztwie wzniesieniach morenowych do dnia dzisiejszego możemy obserwować bogate gatunkowo lasy: buczyny, grądy i dąbrowy świetliste. Z kolei na piaszczystych wzniesieniach zachowały się fragmenty borów i kwaśnych dąbrów. W wyniku działalności człowieka na miejscu położonych na zboczach lasów powstały bogate gatunkowo murawy kserotermiczne i napiaskowe Ze względu na rozległość obszaru oraz znaczne zróżnicowanie warunków przyrodniczych stanowi on jedno z najbogatszych przyrodniczo miejsc na terenie kraju. Obfitującego zarówno w cenne zbiorowiska jak i liczne gatunki roślin chronionych.
Obszar Natura 2000 Równina Szubińsko-Łabiszyńska
Ostoja ta położona jest w zachodniej części Kotliny Toruńskiej. Obejmuje ona fragmenty Doliny Noteci położony na południowy-wschód od Nakła nad Notecią. Na tym odcinku, dolina wypełniona jest głównie przez utwory torfowe (torfy niskie, mursze). W wyniku działalności człowieka, utrzymuje się w niej wielkoobszarowy kompleks łąk wilgotnych. Pierwotnie, dno doliny zajęte było przez lasy łęgowe, torfowiska niskie, szuwary, płaty łąk zmiennowilgotnych oraz położone na stanowiących dawne wyspy piaszczystych pagórkach grądy i siedliska ciepłolubne. Na powierzchni łąk występuje duża populacja chronionego prawem europejskim staroduba łąkowego. Z kolei na dobrze nasłonecznionych wzniesieniach rośnie leniec bezpodkwiatkowy, mający tu jedno ze swoich najliczniejszych stanowisk w regionie. Notowane tu niegdyś, również chronione dyrektywą siedliskową gatunki jak obuwik pospolity, lipiennik Loesela, mieczyk błotny, gwiazdnica grubolistna i skalnica torfowiskowa nie były obserwowane od ponad 100 lat. Największą wartością tego obszaru jest ciągłość kompleksu łąkowego oraz wciąż zachowane fragmenty bogatych gatunkowo siedlisk ciepłolubnych i leśnych. Do najcenniejszych fragmentów tego obszaru należą murawy kserotermiczne w okolicy wsi Małe Rudy, ze stanowiskami chronionej zarazy oleśnikowej (Orobanche barthlingii) i wężymordu stepowego (Scorzonera purpurea), pozostałości ciepłolubnych dąbrów w okolicy Zamościa i Małych Rud, oraz fragmenty grądów i łęgów koło Pszczółczyna i Władysławowa.
Tekst i zdjęcia Waldemar Heise
