Systematyka
Domena: jądrowce Eukaryota
Królestwo: zwierzęta Animalia
Podkrólestwo: tkankowce Metazoa
Typ: strunowce Chordata
Podtyp: kręgowce Vertebrata
Nadgromada: żuchwowce Gnathstomata
Gromada: ssaki Mammalia
Podgromada: ssaki żyworodne Theria
Szczep: łożyskowce Eutheria
Rząd: gryzonie Rodentia
Rodzina: wiewiórkowate Sciuridae
Rodzaj: susły Spermophilus
Gatunek: suseł moręgowany Spermophilus citellus
Cechy diagnostyczne
Suseł moręgowany (Spermophilus citellus) to niewielkich rozmiarów ziemna wiewiórka, której masa z reguły nie przekracza 350 g, a długość tułowia 23 cm. Ogon, jak u większości gatunków ziemnych wiewiórek, jest stosunkowo krótki - około 1/4 długości tułowia. Ciało susła moręgowanego pokryte jest krótką, szarobrązową sierścią, przy czym strona brzuszna, podgardle oraz obwódki oczu są wyraznie jaśniejsze, żółtokremowe. Sierść na ogonie jest dłuższa niż na pozostałych częściach ciała. W przypadku podekscytowania zwierzę stroszy ją i wówczas ogon przypomina miniaturową szczotkę do ścierania kurzu. Charakterystyczne są też duże, ciemne oczy umiejscowione wysoko na głowie i małe, prawie niewidoczne spod sierści, zaokrąglone uszka. Poruszanie się po ciemnych korytarzach nor ułatwiają susłom długie wąsy z włosów czuciowych - wibrysów. Gryzonie te posiadają krótkie, ale silne kończyny. Są one uzbrojone w długie, bocznie spłaszczone pazury umożliwiające sprawne kopanie w ziemi.
Aktywność
Susły moręgowane są zwierzętami przejawiającymi aktywność dzienną. Po nocnym spoczynku w norze na powierzchnię wychodzą około czterech godzin po wschodzie słońca, a znikają pod ziemią około trzech godzin przed jego zachodem. Dzienna aktywność susłów rozpoczyna się i kończy o różnych godzinach, przy czym uzależniona jest głównie od płci i wieku zwierzęcia oraz od pory roku.
Można zaryzykować stwierdzenie, że susły większą część swojego życia spędzają pod ziemią hibernując (5-7,5 miesiąca). Jest to ich sposób na przetrwanie niekorzystnych warunków atmosferycznych. Gryzonie te hibernują samotnie, każdy w oddzielnej norze. W tym czasie korzystają wyłącznie z zapasów tłuszczu zgromadzonych pod skórą podczas letniej aktywności. Organizm przestawia się na "tryb oszczędny" - temperatura ciała spada do zaledwie kilku stopni Celsjusza, a serce bije kilka razy na minutę. Co 3-20 dni susły wybudzają się na krótki czas. Podczas tych przebudzeń zużywane jest blisko 90% zmagazynowanego w ciele zwierząt tłuszczu.
Po zimie, zazwyczaj już na początku marca, pierwsze na powierzchni pojawiają się starsze, dojrzałe płciowo samce. Następnie dołączają do nich samice oraz jednoroczne samce, które nie osiągnęły jeszcze dojrzałości płciowej. Odwrotnie jesienią - pierwsze ograniczają swoją aktywność na powierzchni samice (już w sierpniu), po nich samce (na początku września), a najdłużej na powierzchni pozostają osobniki młodociane (aż do końca września).
Można zaryzykować stwierdzenie, że susły większą część swojego życia spędzają pod ziemią hibernując (5-7,5 miesiąca). Jest to ich sposób na przetrwanie niekorzystnych warunków atmosferycznych. Gryzonie te hibernują samotnie, każdy w oddzielnej norze. W tym czasie korzystają wyłącznie z zapasów tłuszczu zgromadzonych pod skórą podczas letniej aktywności. Organizm przestawia się na "tryb oszczędny" - temperatura ciała spada do zaledwie kilku stopni Celsjusza, a serce bije kilka razy na minutę. Co 3-20 dni susły wybudzają się na krótki czas. Podczas tych przebudzeń zużywane jest blisko 90% zmagazynowanego w ciele zwierząt tłuszczu.
Po zimie, zazwyczaj już na początku marca, pierwsze na powierzchni pojawiają się starsze, dojrzałe płciowo samce. Następnie dołączają do nich samice oraz jednoroczne samce, które nie osiągnęły jeszcze dojrzałości płciowej. Odwrotnie jesienią - pierwsze ograniczają swoją aktywność na powierzchni samice (już w sierpniu), po nich samce (na początku września), a najdłużej na powierzchni pozostają osobniki młodociane (aż do końca września).
Rozmnażanie
U susłów moręgowanych ruja rozpoczyna się zaraz po ostatecznym wybudzeniu się samic z hibernacji (koniec marca, początek kwietnia). Samice susłów są monogamiczne, tzn. kojarzą się wyłącznie z jednym samcem. Samce są poligamiczne, tzn. dążą do zapłodnienia większej liczby samic. Ciąża trwa 25-28 dni. W jednym miocie na świat przychodzi do 11 ślepych i nagich młodych, choć najczęściej jest ich 3-7. Poród i pierwsze tygodnie życia młode spędzają w norze matki. Opuszczają ją zwykle dopiero w połowie czerwca. Wówczas młode susły starają się wykopać nowe nory lub zajmują opuszczone korytarze w odległości 200-500 m od nory rodzicielskiej. Jest to najniebezpieczniejszy okres w życiu młodego susła, ponieważ jest on wówczas szczególnie narażony na niekorzystne warunki atmosferyczne, takie jak ulewne deszcze, oraz na presję drapieżników, wśród których dominują: lis (Vulpes vulpes), kot (Felis domesticus), kuna domowa (Martes foina), tchórz zwyczajny (Mustela putorius), łasica (M. nivalis) oraz niektóre ptaki szponiaste.
Odżywianie
O preferencjach pokarmowych susłów moręgowanych można się wiele dowiedzieć już po analizie jego łacińskiej nazwy rodzajowej - Spermophilu. Genezą tego wyrazu jest słowo: spermophile, co przetłumaczyć można jako: "lubiący nasiona". Faktycznie, nasiona wchodzą w skład diety susłów i są ich ulubionym smakołykiem. W warunkach hodowlanych gryzonie te szczególnie chętnie wybierają nasiona dyni i słonecznika. Głównym składnikiem diety susłów są jednak zielone części roślin, chociaż nie gardzą również ich korzeniami oraz kwiatami. Zdarza się, zwłaszcza wiosną, że susły wzbogacają swój jadłospis o owady, a szczególnie chrząszcze. Incydentalnie gryzonie te spożywają również jaja i pisklęta ptaków gniazdujących na ziemi.
Siedlisko
Suseł moręgowany jest gatunkiem zasiedlającym tereny otwarte. Bywa spotykany na łąkach, pastwiskach, ugorach, nasłonecznionych stokach pagórków, czy też skrajach polnych dróg. Istotną cechą zajmowanych siedlisk jest brak gęstych zadrzewień i zakrzaczeń oraz niski poziom wód gruntowych, umożliwiający kopanie głębokich (do 2 m) nor.
Rozmieszczenie geograficzne
Suseł moręgowany jest gatunkiem zamieszkującym krainę palearktyczną. Generalnie wyróżnić można dwie duże populacje: środkowoeuropejską oraz bałkańską. Naturalną barierą pomiędzy nimi jest pasmo Karpat Wschodnich i Południowych. Populacja środkowoeuropejska, do której zaliczały się m.in. susły moręgowane zamieszkujące Polskę i Niemcy, obejmuje obecnie swoim zasięgiem Słowację, Czechy, Austrię, Węgry oraz północno-zachodnią Rumunię. Do populacji bałkańskiej zalicza się susły z pozostałej części Rumuni, Bułgarii, Ukrainy oraz innych państw Bałkańskich.
Do Polski susły moręgowane przedostały się najprawdopodobniej Bramą Morawską z terenu Czech. Przypuszcza się, że gryzonie te pojawiły się na Śląsku na przełomie XVIII i XIX w. W czasie trwania ekspansji susłów spotkać można je było w obecnych granicach administracyjnych województw: śląskiego, opolskiego, dolnośląskiego oraz lubuskiego.
Ciekawostki z życia susła
- Gryzonie te w trakcie jednego sezonu do rozrodu przystępują tylko raz.
- Dojrzałość płciową samice osiągają po pierwszym przezimowaniu, zaś samce zazwyczaj po drugim.
- W Polsce najbliższymi kuzynami susłów moręgowanych są susły perełkowane (Spermophilus suslicus), występujące w południowo-wschodniej części naszego kraju. Do dalszych krewniaków zaliczane są świstaki (Marmota marmota) i wiewiórki pospolite (Sciurus vulgaris).
- Susły moręgowane w Polsce osiągnęły północną granicę swojego zasięgu. W Europie Środkowej można je jeszcze spotkać sporadycznie na Słowacji, w Czechach i w Austrii, oraz liczniej na Węgrzech.
- Po zakończeniu godów samce zwykle tracą zainteresowanie samicami i nie uczestniczą w wychowywaniu młodych. Wyjątki stanowią niektóre osobniki, którym nie udało się pokryć większej liczby samic. Wówczas zdarzają się przypadki ograniczonej inicjatywy ze strony samca, przejawiającej się pomocą w pogłębianiu nory samicy w której urodzi ona młode.
- Susły żerując często stają słupka i wypatrują niebezpieczeństwa, a jeśli coś je zaniepokoi, ostrzegają inne osobniki charakterystycznym wysokim piskiem.
- Zwierzęta te żyją w koloniach, które mogą być niewielkie, złożone z jednej lub kilku rodzin, lub duże, wielotysięczne.
Przyczyny wyginięcia
Susły moręgowane to wymagające gryzonie, które do życia potrzebują otwartych, koszonych lub zgryzanych przez zwierzęta muraw. Główną przyczyną wymarcia susłów na terenie naszego kraju było drastyczne ograniczenie liczby odpowiednich dla nich siedlisk. Sytuacja taka powstała na skutek stosowania dwóch skrajanie odmiennych sposobów użytkowania gruntów, które znacząco wpłynęły na krajobraz dzisiejszej wsi. Z jednej strony intensyfikacja rolnictwa przejawiająca się zanikaniem pastwisk i ugorów na rzecz intensywnie uprawianych pól, a z drugiej tworzenie nieużytków, na których zaniechano jakichkolwiek działań, pozwalając w ten sposób na postępowanie naturalnej sukcesji i zarastanie przez krzewy i drzewa. W obu przypadkach środowiska susłów zostały zniszczone, a zwierzęta, nie mając z reguły możliwości migracji na inne stanowiska, skazane zostały na wyginięcie. Dodatkowym czynnikiem, który zapewne przypieczętował los susłów w Polsce, były celowe akcje eksterminacji tych gryzoni - szczególnie na stanowiskach, gdzie kolonie tych zwierząt były bardzo liczne.
Szacuje się, że susły moręgowane wyginęły w Polsce na początku lat 70. Ostatnie potwierdzone informacje o obserwacjach tych gryzoni pochodzą z roku 1973. Znana była wówczas jedna duża kolonia w okolicach Kamienia Śląskiego i kilka małych w okolicach Góry św. Anny, Kamienia Śląskiego i Siedlca.
Szacuje się, że susły moręgowane wyginęły w Polsce na początku lat 70. Ostatnie potwierdzone informacje o obserwacjach tych gryzoni pochodzą z roku 1973. Znana była wówczas jedna duża kolonia w okolicach Kamienia Śląskiego i kilka małych w okolicach Góry św. Anny, Kamienia Śląskiego i Siedlca.
Status gatunku
Suseł moręgowany objęty jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. W Załączniku nr 1 do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną przy jego nazwie umieszczono symbol (1), co znaczy, że jego ochrona ma pierwszeństwo przed wszelkimi potrzebami gospodarczymi, oraz symbol (2), oznaczający, że gatunek ten wymaga ochrony czynnej.
Gatunek ten znajduje się także w Załącznikach nr 2 i 4 tzw. Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej, czyli powinien nie tylko podlegać ochronie gatunkowej, ale jego siedliska należy też chronić w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000.
Gatunek ten znajduje się także w Załącznikach nr 2 i 4 tzw. Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej, czyli powinien nie tylko podlegać ochronie gatunkowej, ale jego siedliska należy też chronić w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000.
Projekt “Ochrona susła moręgowanego (Spermophilus citellus) na północnozachodniej granicy jego zasięgu” (LIFE19 NAT/SK/001069)
Dofinansowany przez Komisję Europejską w ramach programu LIFE.
