BIOLOGIA I EKOLOGIA
Bocian biały Ciconia ciconia to ptak powszechnie znany i lubiany. Często pojawia się w wierzeniach ludowych, przysłowiach i powiedzeniach. Obok żubra i wierzb głowiastych - symbol polskiej przyrody. Utożsamiany jest ze szczęściem i narodzinami. To także jeden z zwiastunów wiosny. Należy do rzędu brodzących i rodziny bocianowatych, obejmującej 19 gatunków. Jest dużym ptakiem, rozpiętość jego skrzydeł dochodzi do 2 m, a stojący ptak mierzy około 80 cm. Samica jest nieco mniejsza od samca, jednak upierzenie obu płci jest jednakowe. Bocian ma charakterystyczne długie czerwone nogi, białe upierzenie z czarnymi lotkami, długą szyję oraz czerwony dziób. Liczebność bociana białego w Polsce szacuje się na około 52 tys. par (dane z 2004 r.). W naszym kraju gniazduje około 1/5 światowej populacji bociana, co czyni nas odpowiedzialnym za jego los. Tym bardziej, że w ciągu ostatnich lat liczebność bociana spada. Gatunek jest chroniony ustawą o ochronie przyrody, konwencjami: Bońską, Berneńską i Ramsarską, jest też wymieniony w tzw. Dyrektywie Ptasiej Unii Europejskiej.
Bocian biały Ciconia ciconia to ptak powszechnie znany i lubiany. Często pojawia się w wierzeniach ludowych, przysłowiach i powiedzeniach. Obok żubra i wierzb głowiastych - symbol polskiej przyrody. Utożsamiany jest ze szczęściem i narodzinami. To także jeden z zwiastunów wiosny. Należy do rzędu brodzących i rodziny bocianowatych, obejmującej 19 gatunków. Jest dużym ptakiem, rozpiętość jego skrzydeł dochodzi do 2 m, a stojący ptak mierzy około 80 cm. Samica jest nieco mniejsza od samca, jednak upierzenie obu płci jest jednakowe. Bocian ma charakterystyczne długie czerwone nogi, białe upierzenie z czarnymi lotkami, długą szyję oraz czerwony dziób. Liczebność bociana białego w Polsce szacuje się na około 52 tys. par (dane z 2004 r.). W naszym kraju gniazduje około 1/5 światowej populacji bociana, co czyni nas odpowiedzialnym za jego los. Tym bardziej, że w ciągu ostatnich lat liczebność bociana spada. Gatunek jest chroniony ustawą o ochronie przyrody, konwencjami: Bońską, Berneńską i Ramsarską, jest też wymieniony w tzw. Dyrektywie Ptasiej Unii Europejskiej.| Wybrane przysłowia i powiedzenia związane z bocianami: Gdy bocian na święty Józef przybędzie, to wiosny już nie będzie Jak przylecą bociany - pierwszy zagon zorany Bocian na ogonie jaskółkę przynosi Jak bocian przyleci, możecie wyjść dzieci Na Zwiastowanie bocian w gnieździe stanie Na Święty Wojciech zniesie jajko bociek Na świętego Izydora dla bociana pora Powiedziały jaskółki, że niedobre są spółki, powiedziały bociany, że niedobre są zmiany |
Bociany nie są wybredne w wyborze pokarmu – korzystają z tego, co jest aktualnie najbardziej dostępne. Skład ich diety zmienia się w zależności od rejonu, pory roku oraz od panujących warunków atmosferycznych. Bociany polują na bezkręgowce takie jak ślimaki, dżdżownice, chrząszcze, pasikoniki, larwy owadów. Poza tym chętnie żywią się rybami, płazami, gadami a nawet pisklętami ptaków gnieżdżących się na ziemi, istotny składnik pożywienia stanowią gryzonie (głównie norniki). Polując chodzą po żerowisku i wypatrują swych ofiar (tzw. przeszukiwanie żerowisk). Potrafią również niczym czapla czatować nieruchomo, np. przy norach gryzoni. Chętnie żerują podczas prowadzonych prac polowych, sianokosów i żniw. Wbrew znanym nam z dzieciństwa opowiadaniom o bocianach polujących na żaby, płazy te stanowią jedynie uzupełnienie diety.
| PTAK DOROSŁY |
| Rozpiętość skrzydeł: 2 m |
| Wysokość: 80 cm |
| Masa: ok. 3-4 kg |
| Długość dzioba: 15-20 cm |
| GNIAZDO |
| Średnica: 1-2 m |
| Wysokość: 0, 5-1, 5 m |
| Masa: ok. 500 kg |
| JAJO |
| Liczba: 2-5 (wyjątkowo 1 lub 6) |
| Wymiary: 74 x 52 mm |
| Okres wysiadywania: 33-34 dni |
| PISKLĘ |
| Okres przebywania w gnieździe: 54-63 dni |
Przylot bocianów to wśród wielu gospodarzy jeden z najbardziej oczekiwanych momentów. Ptaki z położonych w południowej i środkowej Afryce zimowisk powracają na przełomie marca i kwietnia. Spędzają u nas około 5 miesięcy. Gniazdo budowane jest zarówno przez samca jak i samicę. Z zimowisk pierwszy przylatuje samiec i rozpoczyna renowację gniazda. Samica dołącza do niego po kilku dniach włączając się do prac remontowych. Swoje gniazda umieszczają na budynkach, drzewach, słupach energetycznych, kominach czy innych konstrukcjach (np. ambonach myśliwskich, stogach siana). Najczęściej przystępują do lęgów na terenie osad ludzkich lub w niewielkiej odległości od nich. Bocianie gniazda mają kolisty kształt i zbudowane są z warstwowo ułożonych gałęzi, wyściełane są słomą, pękami traw, torfem, łajnem, a także różnymi odpadami produkowanymi przez człowieka - jak np. workami foliowymi, szmatami czy papierem. Gniazda z roku na rok są rozbudowywane (są użytkowane przez wiele lat) i mogą osiągnąć pokaźne rozmiary. Ich średnica sięga nawet 2 m, wysokość do 2 m (znane jest nawet gniazdo, które ma 4 m wysokości!), a waga dochodzi do 500 kg (najcięższe gniazdo ważyło 2 tony).
Podczas godów samiec głośno klekocze wyginając szyję tak, że głowę opiera na grzbiecie. Bocianie lęgi zaczynają się w kwietniu. Samica składa zazwyczaj od 2 do 5 jaj w odstępach dwudniowych. Inkubacja trwa 33-34 dni, a po 54-63 dniach młode bociany opuszczają gniazdo. Tuż po wykluciu pisklęta ważą 70-75 g. Dorosłe ptaki przynoszą pokarm w wolu. W ten sam sposób transportują wodę, którą wtryskują wprost to dziobów młodych, a w przypadku dużych upałów polewają nią swoje pisklęta. Dojrzałość płciową bociany osiągają dopiero w 4-5 roku życia. Młodociane odróżniają się od dojrzałych osobników czarnym dziobem, brązowoszarymi nogami oraz brązową tęczówką (tęczówka dorosłych ptaków jest szara). Do odlotu szykują się zazwyczaj w połowie sierpnia - zbierają się wtedy w stada (tzw. sejmiki). Lecą przez cieśninę Bosfor, Turcję, Syrię, Izrael i dolinę Nilu, pokonując około 10 tys. km (średnio około 200 km na dobę). Tam przebywają zaledwie około dwóch miesięcy, po czym rozpoczynają wędrówkę na lęgowiska. Ptaki młode powracają z Afryki dopiero w trzecim roku życia i najczęściej koczują w stadach.
ZAGROŻENIA
Bocian narażony jest na wiele niekorzystnych zmian w krajobrazie rolniczym, spowodowanych w większości działalnością człowieka. Bardzo ważna jest ochrona żerowisk. Melioracja terenów bagiennych, intensyfikacja i chemizacja rolnictwa prowadzą do utraty bogatych w pokarm terenów, a co za tym idzie do spadku liczebności bocianów. Innym problemem jest brak odpowiednich miejsc lęgowych. Na skutek wymiany dachów na budynkach w krajobrazie rolniczym, bocian traci miejsca do zakładania gniazd. Pokrycie współczesnych dachów takim materiałem jak blacha, eternit, dachówka, często uniemożliwia założenie przez ptaki gniazda bez zainstalowania platformy (gdy budynki gospodarskie były pokryte strzechą, bociany zakładały gniazda wokół tzw. „koziołków” stanowiących zwieńczenie dachu; ten rodzaj pokrycia stwarzał doskonałe warunki do osiedlania się tych ptaków). Większość bocianów przenosi się na słupy energetyczne. Takie umiejscowienie gniazda ma jednak więcej wad niż zalet - wiele ptaków przypłaca je życiem. Szczególnie młode bociany podczas nauki latania wpadają na linie energetyczne i najczęściej giną na miejscu. Szacuje się, że aktualnie aż 60 % populacji bociana w Polsce gniazduje na słupach. Znacznie gorzej wygląda sytuacja w dolinie Noteci – w niektórych gminach w tej sposób gnieździ się nawet 75 % bocianów!
Wiele gniazd znajdujących się na drzewach pozarastało gałęziami, co uniemożliwia ich zasiedlenie. Znaczącym problemem są pozostawiane na polach plastykowe sznurki do snopowiązałek. Sznurki te wykorzystywane są przez bociany przy budowie gniazd. To dla tego gatunku olbrzymie niebezpieczeństwo. Często wpijają się w skórę nóg (szczególnie młodych ptaków), ranią ją i uniemożliwiają dopływ krwi do kończyny. Powoduje to obrzęki, zakażenia i często kończy się poważnym okaleczeniem lub nawet śmiercią bocianów. W minionych latach w dolinie Noteci odnotowano wiele przypadków zaplątania się ptaków w plastikowe sznurki. Większość ptaków nie udało się uratować.
Dolina Noteci to największe skupisko bociana w zachodniej części kraju. Samą dolinę zamieszkuje około 300 par tych ptaków. Populacja ta ma kluczowe znaczenie dla zachodniej części Polski – miejsca o największych zagęszczeniach pełnią funkcję rezerwuaru genetycznego dla tego gatunku. Powinny więc podlegać szczególnej ochronie i na takich obszarach szczególnie wskazane jest prowadzenie czynnych działań ochronnych. Stan populacji bociana oddaje stan środowiska, stąd ptak ten jest tzw. gatunkiem wskaźnikowym. Należy on również do gatunków osłonowych (tarczowych), co oznacza, że chroniąc bociana przyczyniamy się do ochrony wielu innych gatunków roślin i zwierząt.
CZY WIESZ, ŻE:
* … potężne, długie i szerokie skrzydła bociana umożliwiają mu lot bez większych strat energii wykorzystując wznoszące się ciepłe strumienie powietrza? Bocian zatem szybuje w ciepłych prądach powietrznych to raz wzlatując to opadając, by ponownie wzlecieć wraz z ciepłą masą powietrza. Wody Morza Śródziemnego nie oddadzą tyle ciepła co lądy afrykańskie i bałkańskie, dlatego bociany lecą nad lądami, mimo że podróż taką trasą trwa dłużej, ale za to wymaga od nich znacznie mniejszego wysiłku.
* … bociany posiadając 4 pisklęta muszą dostarczyć im ok. 3 kg pożywienia dziennie? W pierwszych dniach życia młode bociany odżywiane są głównie dżdżownicami, później bardziej urozmaiconym pokarmem. Dorosłe bociany muszą zatem sporo czasu poświęcać na polowania i często żerują nawet 10 godzin dziennie.
* … młode bociany uczą się pewnych zachowań od swoich rodziców? Jest to tzw. zjawisko wdrukowania zachowań, kiedy pisklęta w swym dorosłym życiu powielają zachowania rodziców takie jak: sposób porozumiewania się czy sposób budowania gniazda. Dlatego bocian, który wychował się w gnieździe na dachu swoje własne gniazdo również będzie próbował zbudować na dachu.
* … bociany w wierzeniach słowiańskich i w obecnej kulturze folklorystycznej przynoszą szczęście gospodarzom, u których założyły gniazdo? Starożytny grecki filozof i matematyk Pitagoras wierzył natomiast, że w bocianach przebywają dusze umarłych poetów. W świecie arabskim nadal wierzy się, że Ci którzy za życia nie odbyli pielgrzymki do Mekki po śmierci pielgrzymują w ciałach bocianów. Stąd bociany zawsze cieszyły się przychylnością człowieka i objęte były ochroną. Jednakże były okresy, w których stały się złym symbolem, np. na Ukrainie podczas kolektywizowania wsi bolszewicy w imieniu nowoczesności zrzucali bocianie gniazda.
* … najstarszy zaobrączkowany bocian żyjący na wolności miał 33 lata? I jeszcze rok przed swoją śmiercią wyprowadził lęg. Odnotowano również starszego bociana, który dożył 35 lat, jednak ten żył w niewoli.
* … bocian nie potrafi śpiewać? Krtań dolna (narząd głosowy ptaków) jest u bociana uwsteczniona do tego stopnia, że nie wytwarza dźwięku. Bocian jedynie cicho świszczy wypuszczając powietrze przez tchawicę lub klekocze dziobem.
* … bociany w okresie lęgów nie lubią swojego wzajemnego towarzystwa i bywają wobec siebie agresywne, jednak tuż przed odlotem i podczas żerowisk na afrykańskich lądach chętnie grupują się w liczne kolonie?
* … bocian zlatując do gniazda wita się określonym dla danej pary ceremoniałem? Ceremoniał ten składa się z gestów głową, szyją i skrzydłami oraz odpowiedniego klekotu i świstu. Rytuał ten służy rozpoznaniu się oraz wytłumieniu wzajemnej agresji skierowanej do ewentualnych intruzów.
Opracowanie: Nadnoteckie Koło PTOP "Salamandra"
Podczas godów samiec głośno klekocze wyginając szyję tak, że głowę opiera na grzbiecie. Bocianie lęgi zaczynają się w kwietniu. Samica składa zazwyczaj od 2 do 5 jaj w odstępach dwudniowych. Inkubacja trwa 33-34 dni, a po 54-63 dniach młode bociany opuszczają gniazdo. Tuż po wykluciu pisklęta ważą 70-75 g. Dorosłe ptaki przynoszą pokarm w wolu. W ten sam sposób transportują wodę, którą wtryskują wprost to dziobów młodych, a w przypadku dużych upałów polewają nią swoje pisklęta. Dojrzałość płciową bociany osiągają dopiero w 4-5 roku życia. Młodociane odróżniają się od dojrzałych osobników czarnym dziobem, brązowoszarymi nogami oraz brązową tęczówką (tęczówka dorosłych ptaków jest szara). Do odlotu szykują się zazwyczaj w połowie sierpnia - zbierają się wtedy w stada (tzw. sejmiki). Lecą przez cieśninę Bosfor, Turcję, Syrię, Izrael i dolinę Nilu, pokonując około 10 tys. km (średnio około 200 km na dobę). Tam przebywają zaledwie około dwóch miesięcy, po czym rozpoczynają wędrówkę na lęgowiska. Ptaki młode powracają z Afryki dopiero w trzecim roku życia i najczęściej koczują w stadach.ZAGROŻENIA
Bocian narażony jest na wiele niekorzystnych zmian w krajobrazie rolniczym, spowodowanych w większości działalnością człowieka. Bardzo ważna jest ochrona żerowisk. Melioracja terenów bagiennych, intensyfikacja i chemizacja rolnictwa prowadzą do utraty bogatych w pokarm terenów, a co za tym idzie do spadku liczebności bocianów. Innym problemem jest brak odpowiednich miejsc lęgowych. Na skutek wymiany dachów na budynkach w krajobrazie rolniczym, bocian traci miejsca do zakładania gniazd. Pokrycie współczesnych dachów takim materiałem jak blacha, eternit, dachówka, często uniemożliwia założenie przez ptaki gniazda bez zainstalowania platformy (gdy budynki gospodarskie były pokryte strzechą, bociany zakładały gniazda wokół tzw. „koziołków” stanowiących zwieńczenie dachu; ten rodzaj pokrycia stwarzał doskonałe warunki do osiedlania się tych ptaków). Większość bocianów przenosi się na słupy energetyczne. Takie umiejscowienie gniazda ma jednak więcej wad niż zalet - wiele ptaków przypłaca je życiem. Szczególnie młode bociany podczas nauki latania wpadają na linie energetyczne i najczęściej giną na miejscu. Szacuje się, że aktualnie aż 60 % populacji bociana w Polsce gniazduje na słupach. Znacznie gorzej wygląda sytuacja w dolinie Noteci – w niektórych gminach w tej sposób gnieździ się nawet 75 % bocianów!
Wiele gniazd znajdujących się na drzewach pozarastało gałęziami, co uniemożliwia ich zasiedlenie. Znaczącym problemem są pozostawiane na polach plastykowe sznurki do snopowiązałek. Sznurki te wykorzystywane są przez bociany przy budowie gniazd. To dla tego gatunku olbrzymie niebezpieczeństwo. Często wpijają się w skórę nóg (szczególnie młodych ptaków), ranią ją i uniemożliwiają dopływ krwi do kończyny. Powoduje to obrzęki, zakażenia i często kończy się poważnym okaleczeniem lub nawet śmiercią bocianów. W minionych latach w dolinie Noteci odnotowano wiele przypadków zaplątania się ptaków w plastikowe sznurki. Większość ptaków nie udało się uratować.Dolina Noteci to największe skupisko bociana w zachodniej części kraju. Samą dolinę zamieszkuje około 300 par tych ptaków. Populacja ta ma kluczowe znaczenie dla zachodniej części Polski – miejsca o największych zagęszczeniach pełnią funkcję rezerwuaru genetycznego dla tego gatunku. Powinny więc podlegać szczególnej ochronie i na takich obszarach szczególnie wskazane jest prowadzenie czynnych działań ochronnych. Stan populacji bociana oddaje stan środowiska, stąd ptak ten jest tzw. gatunkiem wskaźnikowym. Należy on również do gatunków osłonowych (tarczowych), co oznacza, że chroniąc bociana przyczyniamy się do ochrony wielu innych gatunków roślin i zwierząt.
CZY WIESZ, ŻE:
* … potężne, długie i szerokie skrzydła bociana umożliwiają mu lot bez większych strat energii wykorzystując wznoszące się ciepłe strumienie powietrza? Bocian zatem szybuje w ciepłych prądach powietrznych to raz wzlatując to opadając, by ponownie wzlecieć wraz z ciepłą masą powietrza. Wody Morza Śródziemnego nie oddadzą tyle ciepła co lądy afrykańskie i bałkańskie, dlatego bociany lecą nad lądami, mimo że podróż taką trasą trwa dłużej, ale za to wymaga od nich znacznie mniejszego wysiłku.
* … bociany posiadając 4 pisklęta muszą dostarczyć im ok. 3 kg pożywienia dziennie? W pierwszych dniach życia młode bociany odżywiane są głównie dżdżownicami, później bardziej urozmaiconym pokarmem. Dorosłe bociany muszą zatem sporo czasu poświęcać na polowania i często żerują nawet 10 godzin dziennie.
* … młode bociany uczą się pewnych zachowań od swoich rodziców? Jest to tzw. zjawisko wdrukowania zachowań, kiedy pisklęta w swym dorosłym życiu powielają zachowania rodziców takie jak: sposób porozumiewania się czy sposób budowania gniazda. Dlatego bocian, który wychował się w gnieździe na dachu swoje własne gniazdo również będzie próbował zbudować na dachu.
* … bociany w wierzeniach słowiańskich i w obecnej kulturze folklorystycznej przynoszą szczęście gospodarzom, u których założyły gniazdo? Starożytny grecki filozof i matematyk Pitagoras wierzył natomiast, że w bocianach przebywają dusze umarłych poetów. W świecie arabskim nadal wierzy się, że Ci którzy za życia nie odbyli pielgrzymki do Mekki po śmierci pielgrzymują w ciałach bocianów. Stąd bociany zawsze cieszyły się przychylnością człowieka i objęte były ochroną. Jednakże były okresy, w których stały się złym symbolem, np. na Ukrainie podczas kolektywizowania wsi bolszewicy w imieniu nowoczesności zrzucali bocianie gniazda.
* … najstarszy zaobrączkowany bocian żyjący na wolności miał 33 lata? I jeszcze rok przed swoją śmiercią wyprowadził lęg. Odnotowano również starszego bociana, który dożył 35 lat, jednak ten żył w niewoli.
* … bocian nie potrafi śpiewać? Krtań dolna (narząd głosowy ptaków) jest u bociana uwsteczniona do tego stopnia, że nie wytwarza dźwięku. Bocian jedynie cicho świszczy wypuszczając powietrze przez tchawicę lub klekocze dziobem.
* … bociany w okresie lęgów nie lubią swojego wzajemnego towarzystwa i bywają wobec siebie agresywne, jednak tuż przed odlotem i podczas żerowisk na afrykańskich lądach chętnie grupują się w liczne kolonie?
* … bocian zlatując do gniazda wita się określonym dla danej pary ceremoniałem? Ceremoniał ten składa się z gestów głową, szyją i skrzydłami oraz odpowiedniego klekotu i świstu. Rytuał ten służy rozpoznaniu się oraz wytłumieniu wzajemnej agresji skierowanej do ewentualnych intruzów.
Opracowanie: Nadnoteckie Koło PTOP "Salamandra"
